Хромосомадағы өзгерістер әртүрлі болуы мүмкін. Клеткадағы хромосомалар өзгеруіне байланысты мутациялар гендік немесе нүктелік мутациялар болып бөлінеді. Олардың хромосома бөліктерінде өзгерістер молекулалық деңгейде жүріп, жарық мик-роскобында көрінбейді. Өзгергіштіктің басқа тобына хромосоманың құрылымдық қайтақұрудары жатады және микроскопта зерттеуге болады. Олардың пайда болуы хромосоманың бөлшектенуінен, қайтакомбинациялануымен байланысты. Үшінші топқа геномды мутация жатады. Олар хромосома және гендер тобының өзгеруімен байланысты /27/.

Олар хромосоманың негізгі бөліктеріне әсер ете отырып морфологиясын өзгертеді. Хромосомалардың қайтақұрылуларын бақылағанда клетка циклінің ұзақтығынан хромосома дихроматидті болуы мүмкін. Дихроматидті  (G2-кезеңде,  профаза,  метафаза)  және монохроматидті (G1 және анафаза және телофаза).

Клеткаларда хромосомалардың қайтақұрылуы әдетте осы клеткалар қасиеттерінің немесе олардан пайда болатын организмдердің өзгеруімен байланысты болады. Мутагенмен әсер еткенде әртүрлі қайтақұрулар байда болады. Олар хрсматидті немесе хромосомды өзгерістер. Клетка циклінің S-кезеңінде бірден хромосомды және хромотидті қайтақұрулар тұзілуі мүмкін.

Хромосомды және хроматидті қайтақұрылулардан басқа, симметриялық және асимметриялық; жәй және қарапайым бөліктерікің алмасуына байланысты хромосомішілік және хромосомааралық қайтақұрулар болып бөлінеді.

Қайтақұрулар геннің құрамын өзгертеді, солай болсада барлық зақымдауды — делеция, дупликация, инверсия, транслокация және көпіршелер деп бөледі. Алгашқы үшеуі хромосомаішілік, соңғылары хромосомааралық болып табылады.

Делеция — хромосома бөліктерінің жетіспеушілігі, ягни мутациялық процесс табиғи (спонтанды) және қоздыру арқылы жасалган (индукциялы) болып бөлінеді. Белгілі бір жерінің екі еселенуін дупликация дейміз. Әртүрлі хромосомаларға жататын бөліктер өзара орын ауыстырғанда өзгерістерге ұшырауын — трансокация деп атаймыз. Хромосома бөліктерінің жекеленген бөлшегінің 180 градусқа айналу салдарынан хромосомадағы гендердің алмасуын, сызықтық орналасуының өзгеруін жатқызады /28/. Инверсия мен транслокацияда хромосоманың бөліктерінің саны бір қалыпты, бірақ орналасуы әртүрлі. Делеция және дупликация жағдайында хромосома жиынтығының сандық өзгерісі болады да, осыдан хромосоманың бөліктері жойылады немесе екі еселенеді.

Әдетте генетикалық материалды гомологиялық хромосомадан, гомологиялық емес хромосомага беру, транслокация арқылы жүзеге асады. Көптеген зерттеушілерден, өсімдіктердің табиғи популяциясында, өсімдіктердің мыңнан бірі 0,1 проценттік жиіліктегі транслокацияға ұшырайды. Ескіргенге дейін тұқымды ұзақ уақыт сақтау нәтижесінде хромосомдық мутацияның мөлшері 12-30 процентке дейін жоғарылайды екен /29/.

Көпіршелер — бұл қайтақұрулар, дицентрик хромосомаға әсер етуден туады. Бұл кезде басқа хромосомалар қарамақарсы полюстерге таралып кетсе, дицентриктері полюстерге жылжып, хромосомалары меридиональді күйде қалып қалады.  Екі үзілген хромосо-