Боли́вия (ис. Bolivia, Үлгі:Lang-qu, Үлгі:Lang-ay, Үлгі:Lang-gn), ресми атауы — Көпұлтты Боли́вия мемлекеті (ис. Estado Plurinacional de Bolivia [esˈtaðo pluɾinasjoˈnal de βoˈliβja]) — Оңтүстік Американыңорталығындағы мемлекет.

Боливия солтүстігінде және солтүстік-шығысында Бразилиямен, оңтүстік-шығысында — Парагваймен, оңтүстігінде — Аргентинамен, оңтүстік-батысында және батысында — Чили және Перумен. Теңізге шығатын жолы Чили 1879 жылы Антофагаста портың басып алғаннан кейін жоқ.

Тарихы

Толық мақаласы: Боливия тарихы

• 1532—1538 — қазіргі Боливия территориялары Франсиско Писарро мен Диего де Альмагро бастаған испандық конкистадорлар жаулап алады.
• 1542—1776 — Испандық вице-патшалығы Перу Жоғарғы Перу атымен. Боливия аймағы испандық помещиктерге бөлініп берілді. Үндістер энкомьенда жүйесіне қосылды.
• XVI—XVII ғасырлада — боливиялық Потоси қаласы Патшалық Аудиенциясы Чаркас құрамында Кәрі Әлем мен Жаңа Әлемнің тұрғыны бойынша ең ірі қаласы (160000 тұрғын) әрі ең ірі әлемдік өндырыс орталығы болған^[1](во времена разработки серебряных рудников).^[2]

 

Потоси қаласы

• 1776—1810 —испандық вице-патшалық Рио-де-Ла-Плата құрамында.
• 1825 — Жоғарғы Перу тәуелсіздік жариялауы. мемлекет Боливия деп Симона Боливара есімімен аталып кетеді.
• 1879—1883 — Чилимен Екінші Тынықмұхиттық соғыс, жеңіліспен аяқталып Тынық мұхитқа шығатын аймағынан айрылады және Атакама шөліндегі селитра кен орнынан да айрылады .
• 1903 жыл — қарашаның 17 Бразилиямен оған Акри штатын беру туралы келісімге қол қойылады.
• 1932—1935 жыл — Чако-Бореаль мұнай кен орны үшін Парагваймен болған сәтсіз Чак соғысы.
• 1952 жыл — Виктор Пас Эстенсоро үкіметі қалайы өндірісін мелекеттендіруді бастатқан Боливия революциясы.
• 1964 жыл — генерал Рене Баррьентосом Ортуньо бастаған әскери төңкеріс. Кейінірек, 1966 жылы, Рене Баррьентос Ортуньо конституция бойынша президент болып сайланады.
• 1966—1967 жыл — Эрнесто Че Гевара партизандар тобымен басқаратын үкіметті құлату мақсатында көтеріліс ұйымдастырады. 1967 жылы қазанда АҚШ ОББ белсенді көмегімен үкімет армиясы Че Гевара жасақтарын жояды.
• 1969 жыл — президент Рене Баррьентос Ортуньо авиаапатта өледі. Қыркүйектің 26 әскери төңкеріс нәтижесінде генерал Альфредо Овандо Кандиа билікке келеді.
• 1970 жыл — 7 октября в результате военного переворота к власти приходят левонастроенные офицеры во главе с генералом Хуаном Хосе Торресом
• 1971 год — 21 августа происходит военный переворот (187-й по счету с 1825 года), возглавляемый полковником Уго Бансером Суаресом.
• 1978 год — Отставка Уго Бансера. Новый президент Хуан Переда Асбун свергнут 24 ноября военными-конституциналистами во главе с генералом Давидом Падильей Арансибиа. Он назначит проведение всеобщих выборов на 1979 год
• 1979 год — на всеобщих выборах 1 июля ни один из кандидатов не набрал необходимого количества голосов. 8 августа военные передают власть временному президенту Вальтеру Геваре. 1 ноября власть захватывает полковник Альберто Натуш, однако встретив всеобщее сопротивление, отказывается от власти. 17 ноября новым президентом впервые в истории страны становится женщина — Лидия Гейлер Техада
• 1980 год — на всеобщих выборах 29 июня побеждает кандидат левых сил Эрнан Силес Суасо. 17 июля армия совершает переворот, к власти приходит генерал Луис Гарсия Меса. В стране начинается гражданская война.
• 1981 год — 4 августа диктатура Гарсия Месы свергнута в результате конфликта в вооруженных силах. Президентом становится генерал Сельсо Торрелио
• 1982 год — 19 июля в условиях обостряющегося кризиса президент Сельсо Торрелио передает власть генералу Гидо Вельдосо. Тот собирает избранный в 1980 году Национальный конгресс и 10 октября передает пост президента Эранану Силесу Суасо
• 2003 год — т. н. «Газовая война», серия массовых протестов и уличных беспорядков, основным требованием участников была национализация газовой промышленности и переход контроля за её развитием в руки государства.
• 10 июня 2009 года — Президент Боливии Эво Моралес Айма подписал декрет, согласно которому Боливия получила новое официальное название «Многонациональное Государство Боливия»^[3]

Мемлекеттік құрылымы

Республика. Мемлекет басшысы мен үкімет басшысы — президент, 5-жылдық мерзімге халықпен сайланады. 2006 жылдың қаңтардың 22нен — Хуан Эво Моралес. Президент үкіметті басқарады, министрлер кабинетін тағайындайды, қарулы күштер жоғарғы басшысы бойлып табылады.

Сайладу жай көп дайуыс жинаған үміткер (50 %дан астам) президент деп танылады. Одан да анықтала алмаса парламент біріккен отырысында басым дауыс жинаған екі үміткердің бірін таңдайды.

2009 жылғы қаңтарда референдума нәтижесінде конституцияға өзгеріс енгізіліп (үндістерге айрықша құқық пен экономикаға мемлекеттік бақылау жайлы) кезекті президенттік және парламент сайлаулары мерзімінен бырын, 6 желтоқсанда 2009 жылы өткізілді. Моралес екінші рет сайлауға қатысуға рұқсат алып сайлауда айқын жеңіске жетті (60 %дан артық дауыс жинап).^[4]

Екі-палаталы парламент — 36 сенатор және 130 депутат, 5 жылға сайланады.

Саяси партиялары

2009 жылдың желтоқсанындағы сайлау бойынша:

• Социализмге қарай қозғалысы — солшыл (басында Моралесом), 26 сенатор, 88 депутат.
• Боливия үшін прогрессивті жоспар — оң-центристік, 10 сенатор, 37 депутат
• Ұлттық бірлік майданы — центристік, 3 депутат
• Әлеуметтік одақ — центристік, 2 депутат

Боливияда тағы 6 парламентте орын алмаған заңды партия бар.

Саяси жағдай

 

Ла-Пас қаласының орталығы, Боливияның әкімшілік орталығы

10 июня 2005 года временным главой Боливии стал Председатель Верховного суда Эдуардо Родригес (Eduardo Rodriguez), заменивший Карлоса Месу (Carlos Mesa), подавшего в отставку 5 июня.

По боливийским законам, в случае досрочной отставки президента его полномочия должны перейти главе верхней палаты парламента, в случае его самоотвода — спикеру нижней палаты. Поскольку оба действующих политика отклонили предложение занять пост главы страны, то власть принял «человек номер три» в списке — председатель Верховного суда.

Причиной отставки Карлоса Месы стали антиправительственные демонстрации, участники которых обвинили его в крахе экономики страны, а также выдвинули требования — национализация нефтяной и газовой промышленности и внесение изменений в конституцию страны.

18 декабря 2005 были проведены президентские выборы, на которых победу одержал леворадикальный кандидат Эво Моралес, возглавляющий Движение к социализму. Отрыв Эво Моралеса от ближайшего соперника Хорхе Кирога составил более 15 %. Одновременно состоялись выборы 27 сенаторов и 150 депутатов в национальный конгресс.

Эво Моралес (лақап аты Эль Эво) — Боливия тарихындағы бірінші үндіс президент. В ходе своей кампании он обещал национализировать нефтегазовую промышленность, признать недействительными контракты на разработку нефти и газа иностранными корпорациями (американской ExxonMobil, испано-аргентинской Repsol YPF, бразильской Petrobras, французской Total, британской British Gas), отказаться от уплаты внешнего долга и разрешить выращивание коки.

Эво Моралес — выходец из крестьян, представитель аймара, одного из крупнейших в Южной Америке индейских племён, друг Фиделя Кастро и Уго Чавеса, свою предвыборную кампанию построил на патриотических лозунгах, выступая с резкой критикой «американского империализма и неолиберализма».

Политическая карьера Эво Моралеса тесно связана с крестьянской борьбой. В 1997, будучи лидером Ассоциации производителей коки Боливии, он баллотировался в конгресс, чтобы защищать крестьян от властей, уничтожающих плантации коки. В парламенте проявил себя ярым антиглобалистом, постепенно перейдя к критике капитализма как такового. Позже Эво Моралес возглавил выступления крестьян, за что был лишён депутатского мандата, но завоевал себе ещё большую популярность.

Боливия в настоящее время уже наряду с Колумбией и Перу является основным поставщиком кокаина на мировой рынок. В 2005 производство этого наркотика выросло в Боливии ещё на треть. По данным ООН, площадь плантаций коки в стране составляет более 23 тыс. гектаров. Эль Эво заявляет, что кока, не как наркотик, безвредна, и предлагает организовать в Боливии производство прохладительных напитков, жвачки и мыла на основе коки. Администрация США крайне озабочена подобными инициативами.

Боливия обладает вторыми по величине запасами природного газа в Южной Америке после Венесуэлы и богата другими полезными ископаемыми, тем не менее она остаётся беднейшим государством континента (по данным МВФ, за чертой бедности находится около 70 % населения страны).

Жаңа конституция туралы референдум

Қаңтардың 29 2009 года Центральная избирательная комиссия Боливии после подсчета 98,83 % голосов сообщила, что за новую конституцию, предложенную Эво Моралесом, проголосовало 61,67 % граждан страны^[5]. Согласно ей, государство закрепляет за собой контроль над ключевыми секторами экономики. Запасы газа и другие природные ресурсы провозглашаются национальным достоянием. Новая конституция также отменяет статус католицизма как официальной религии и значительно расширяет права коренных жителей страны — индейцев^[6].

Әкімшілік бөлінісі

Толық мақаласы: Боливияның әкімшілік бөлінісі

Әкімшілік-территориялық жағынан Боливия 9 департаментке бөлінеді. Ал департаменттер провинцияларға бөлінеді.

Географиялық данные

Толық мақаласы: Боливия географиясы

Боливияның жер ауданы 1 098 580 км². Ол әлем бойынша жер ауданы жағынан 27 орында.

 

Боливиялық Альтиплано түстері

Боливия 1879 жылдан бері теңізбен шектеспейді — сол жылы ол өзінің жағалаулық Антофагаста аймағын Екінші тынық мұхиттық соғысы нәтижесінде Чилиге беріп қойған. Дегенмен Атлант мұхитына Боливия шыға алады — Парагвай өзені бойынша.

Боливия территориясында алуан түрлі эко-аймақ бар. Елдің батысында Анды таулы аймағы, Альтиплано үстіртімен бірге. Шығысында төменгі жазықтары амазондық кең Тропикалық ормандер мен Чако аймақтатын қамтиды. Елдегі ең биік нүкте — Орурода орналасқан Сахама (6542 м) өшкен жанартауы. Титикака көлі Боливия мен Перу шекарасында орналасқан. Әлемдегі ең үлкен Уюни сортаңы елдің оңтүстік-батысында, Потосида орналасқан.

Боливияның ірі қалалары: Ла-Пас, Эль-Альто, Санта-Крус-де-ла-Сьерра және Кочабамба.

Боливия бес елмен құрлықтық шекарасы бар: Аргентинамен — 832 километр, Бразилиямен — 3423 километр, Чили — 860 километр, Парагваймен — 750 километр, және Перумен — 1075 километр.

Экономика

Толық мақаласы: Экономика Боливии

Боливия обладает богатыми природными ресурсами — олово, газ, нефть, цинк, вольфрам, сурьма, серебро, железо, свинец, золото, лес, гидроэнергетические ресурсы. При этом Боливия остаётся одной из самых беднейших и наименее экономически развитых стран Латинской Америки.

ВВП на душу населения в 2009 году — 4,6 тыс. долл. (в Латинской Америке — ниже только у Гондураса, Парагвая и Никарагуа, а в целом — 145-е место в мире). Безработица — 8,5 % (в 2009), ниже уровня бедности — 60 % населения (в 2006).

Ауыл наруашылығы (11 % ВВП, 40 % работающих) — соя, кофе, кока, хлопчатник, кукуруза, сахарный тростник, рис, картофель; лесозаготовки.

Промышленность (37 % ВВП, 17 % работающих) — добыча олова и нефти, пищевая промышленность, табак, ручные ремёсла, одежда.

Қызмет көрсету саласы — 52 % ЖІӨ, 43 % работающих.

Сыртқы сауда

Экспорт — 6,4 млрд долл. (2008) — газ, соя, шикі мұнай, мырыш рудасы, қалайы.

Негізгі сатып алушылар — Бразилия 60,1 %, АҚШ 8,3 %, Жапония 4,1 %.

Импорт — 4,6 млрд долл. (2008) — мұнай өнімдері, продовольствие, автомобилдер.

Негізгі сатушылар — Бразилия 26,7 %, Аргентина 16,3 %, АҚШ 10,5 %, Чили 9,5 %, Перу 7,1 %, Қытай 4,8 %.

Қарулы күштері

Толық мақаласы: Боливияның қарулы күштері

Халқы

Толық мақаласы: Боливия халқы

Толық мақаласы: Боливиялықтар

Халық саны — 9,9 млн (2010 жылғы бағалау).

Жылдық өсім — 1,7 % (фертильность — 3,1 туу бір әйелге).

Орташа өмір сүру жасы — 64 жыл еркектре, 7жыл әйелдер.

Ұлттық-нәсілдік құрамы — үндістер 55 % (негізі кечуа және аймара), метистер 30 %, ақтар 15 %.

Тілдер — 3 ресми тіл: испан 60,7 %, кечуа 21,2 %, аймара 14,6 %; басқа тілдер 3,6 % (2001 жылғы санақ бойынша).

Дін — католики 95 %, протестант (інжілдік методисттер) 5 %.

Сауатттылық — 93 % еркек, 80 % әйел (по переписи 2001 года).

Мәдениет

Толық мақаласы: Культура Боливии